Toen mij werd gevraagd in het kader van het 100-jarig bestaan van onze straat een stukje te schrijven over de naamgever ervan, zat ik gelijk met het volgende probleem: Naar welke Graaf Floris is onze straat eigenlijk vernoemd?
Er zijn wel vijf graaf Florissen geweest en een nummer staat bij de naam in onze straat niet vermeld.

Welke Graaf Floris?

Nu kunnen we met deductie een heel eind komen. Drie van de vijf graven kunnen we gevoeglijk wegstrepen, Floris I omdat er van hem helemaal geen schriftelijke bronnen bekend zijn, hij was eigenlijk niet eens een Hollandse graaf, en Floris III en Floris IV omdat ze voor zo ver de bronnen melden nauwelijks iets belangwekkends gedaan hebben.
Blijven over Floris II en Floris V. Floris II (1084-1121), bijnaam de Vette of de Dikke, was de eerste die zich ‘comes de Hollant’ noemde en feitelijk dus de eerste graaf. Met deze claim begon er een scheiding te komen tussen Holland en Frisia (zie de inleg).
Verder valt te melden dat Floris II erg veel geld verdiend schijnt te hebben aan de inkomsten van veenontginningen en tolgelden en dat hij aan die rijkdom waarschijnlijk ook zijn bijnaam te danken heeft. Niet echt iets noemenswaardig.

Het meest aannemelijke is dan ook dat onze straat zijn naam te danken heeft aan Floris V (1254-1296), alom bekend immers van de tragische moord, die op hem gepleegd werd in 1296 door zijn eigen edelen, een geschiedenis die aan de basis zou staan voor het plot van het toneelstuk De Gijsbrecht van Aemstel van Joost van den Vondel (1636) en dat eeuwenlang traditiegetrouw elk jaar eerst met kerst en later met nieuwjaar (tot 1968) is opgevoerd.

Maar er is meer dat deze optie ondersteunt. De straat die als een handvat aan de onze verbonden is, draagt dezelfde naam als die van de vrouw van Floris V, Beatrijs van Vlaanderen. Een oom van hem heette Jan van Avesnes en lijkt te zijn vernoemd in die andere zijstraat van onze straat de Jan van Avennesstraat, en de Aleidisstraat verwijst mogelijk naar Aleid van Henegouwen. Zij was een tante en voogd van Floris V en tevens de weduwe van Jan van Avesnes. Jan Persijn (Persijnstraat) was de lokale heer van de heerlijkheid Waterland, die zijn gebied in 1285 (mogelijk gedwongen na de opstand van boeren aldaar) overdroeg aan Floris V. En dan deze nog; Witte van Haemstede was een buitenechtelijk kind van de graaf.
Het lijkt dus niet te missen dat de straatnaam-bedenkers 100 jaar geleden voor onze straat deze Floris voor ogen hadden. Misschien omdat hij de meest bekende graaf van Holland is geweest vonden zij het niet nodig een nummer achter zijn naam te zetten.

Graaf Floris V van Holland

Belangrijk is Floris V voor het graafschap zeker geweest. Hij is zelfs de enige middeleeuwse vorst van de Lage Landen, die het tot de Canon van Nederland heeft gebracht, dus we moeten hem eigenlijk allemaal kennen.
In de 24 jaar dat hij werkelijk aan de macht was, heeft hij er alles aan gedaan om van het graafschap een echte bestuurlijke eenheid te maken om zodoende strategische macht te kunnen uitoefenen vooral in de geschillen tussen de koningshuizen van Frankrijk en Engeland. Hij zag zichzelf als gelijke van de machtigste Europese vorsten. Hoewel hij formeel deel uitmaakte van het Duitse Rijk voelde hij zich een autonoom vorst.
Om de bestuurlijke macht te centreren heeft hij bij het nieuwe grafelijke slot in des Graven Haghe de Ridderzaal (naar voorbeeld van de Westminster hall in London) en het Binnenhof (waar nu nog steeds ons parlement zetelt) laten bouwen.

Ook heeft hij het graafschap uitgebreid door Kennemerland te veroveren, het Amstelgebied en Woerden van het bisdom Utrecht af te pakken (waardoor het toen nog kleine Amsterdam een Hollandse stad werd), West-Friesland te onderwerpen en de ruzie met Vlaanderen omtrent aanspraken op Zeeland te beslechten. Zo was hij op enig moment graaf van Holland en Zeeland en heer van West-Friesland.
Daarnaast heeft hij veel gedaan aan de waterhuishouding van het graafschap. Door hoogheemraadschappen op te richten, hield hij rekening met de positie van de gewone boeren door hun te beschermen tegen de willekeur van de lokale adel en heeft hij de economische handelspositie positie verbeterd door rekening te houden met de opkomende economische macht van de steden (Dordrecht).
Een goede graaf dus. Zonder hem had het latere gewest Holland waarschijnlijk nooit zo’n dominante positie in de Republiek en het latere koninkrijk kunnen verwezenlijken.

Graaf Willem II van Holland

Het meest bekend is Floris V echter door de intrige waarin hij verzeild raakte en die uiteindelijk tot zijn tragische dood zou leiden. Deze moord blijkt volgens de laatste inzichten niet het gevolg van louter een vergelding van gegriefde edelen, maar een uit de hand gelopen staatsgreep in opdracht van een buitenlandse macht uitgevoerd door lieden met een wrok.

Om dat verhaal goed te vertellen moeten we terug naar zijn vader, graaf Willem II. Ook deze man had zich gemanifesteerd op het Europese toneel en was door zijn tactisch optreden in 1248 verkozen tot rooms-koning van het Duitse Rijk. Hij zou zelfs tot keizer gekroond worden, de datum daarvoor was al vastgelegd. Voordat het zover was wilde Willem eerst afrekenen met de meest hinderlijke luizen in zijn pels: de West-Friezen. Deze ‘vrije-boeren’ hadden een grondige afkeer van grafelijk gezag en verzetten zich met man en macht tegen elke vorm van onderwerping. Zij hadden zich daartoe gespecialiseerd in guerrillatactieken en gebruikten het water als hun bondgenoot. Willem dacht echter de Friezen te kunnen verslaan toen het water bevroren was. Met een grote troepenmacht denderde hij over het ijs. Het ijs begaf het echter en Willem belandde met paard en zware ridderuitrusting in het koude water. De Friese boeren sloegen de indringer onmiddellijk dood. Pas toen ze beseften met wie ze van doen hadden: de toekomstige keizer, brak er paniek uit en hebben ze hem in het geniep onder de haardplaat van een boerderij begraven.

Eerste wraakpoging

Toen zijn vader stierf was Floris pas anderhalf jaar oud, maar toch zou het vinden van diens lichaam en de wraak op de moordenaars bepalend zijn voor een groot deel van zijn leven.
In de zomer van 1272 toen hij achttien jaar was, achtte Floris de tijd rijp om tot actie over te gaan. Hij liet dammen en dijken aanleggen om het West-Friese watergebied beheersbaar en toegankelijk te maken, zodat hij met zijn zware ruiterij kon aanvallen. De West-Friezen zagen de bui al hangen en vernielden de waterwerken onmiddellijk. Floris was te gehaast en het Hollandse leger liep weer in de beruchte hinderlagen.
Het mislukte offensief leidde tot een keten van rebellie; zowel Kennemers, Waterlanders als West-Friezen kwamen datzelfde jaar nog in opstand. Floris wist de rust te herstellen door de oproerige Kennemers een aantal voorrechten te verlenen, die hun moesten beschermen tegen plaatselijke edelen, wat hem van die edelen misprijzend de bijnaam Der Keerlen God (de god van de boeren) zou hebben opgeleverd.

Floris en de edelen

Vanaf toen pakte Floris het vernuftiger aan: het werd een lange-termijn-operatie. Hij concentreerde zich eerst op de inname van de IJ-oevers. Van daaruit zou hij een een succesvolle aanval kunnen inzetten. Stukje bij beetje veroverde hij Waterland aan de noordoever en Amstelland en het Gooi aan de zuidoever.

Deze laatst genoemde gebieden vielen onder het gezag van de bisschop van het Sticht (Utrecht) maar van die zijde had Floris weinig te vrezen.
Het bisdom werd op dat moment bestuurd door de bijzondere incapabele elect Jan van Nassau (gekozen bisschop maar niet door de paus beëdigd) en het Sticht leed onder een broeiend conflict tussen twee machtige familie-clans onder leiding van Gijsbrecht van Amstel enerzijds en Sweder van Zuylen anderzijds. De bisschop-elect had de kant van Sweder van Zuylen gekozen waarop Gijsbrecht van Amstel samen met Herman van Woerden Utrecht had bezet.
De bisschop-elect vroeg Floris V noodgedwongen om hulp. Dat deed Floris waarna hij de bisschop van hem afhankelijk maakte en in feite de macht in het bisdom overnam. Uiteindelijk wist Floris het verzet van de Stichtse edellieden te breken. Gijsbrecht van Amstel werd voor lange tijd in het gevang gezet en Herman van Woerden verdween in ballingschap. Woerden en Amstelland werden bij het graafschap Holland gevoegd.
Jaren later gaf de graaf de gebieden terug aan de edellieden maar wel onder de voorwaarde dat ze hem als leenheer accepteerden. Beide edelen gingen tandenknarsend akkoord, maar zouden hem die zet nooit vergeven.

Tweede wraakpoging

Nu Floris de benodigde gebieden had veroverd was de tijd rijp voor een nieuwe aanval op West-Friesland. Deze keer niet in de winter maar onverwacht, midden in de zomer van 1282. Hij begon het offensief vanaf het water (nu IJsselmeer), later volgde de cavalerie. Deze keer had hij succes. Hij versloeg de taaie Friezen, vond de boerderij waar zijn vader begraven lag en liet hem in Middelburg herbegraven. Toch duurde het nog zes jaar voordat er een overeenkomst tussen de West-Friezen en de graaf gesloten werd. Na de St. Lucia-vloed in 1287 en een grote overstroming in 1289 waarbij grote delen van het Friese kustgebied onder water kwamen -de Waddenzee en de Zuiderzee ontstonden – en zodoende West-Friesland van Friesland werd gescheiden, was het verzet van de West-Friezen gebroken en accepteerden ze de heerschappij van de graaf. Vanaf 1290 noemde Floris V zich ook heer van West-Friesland.

Floris liet dwangburchten bouwen om de Friezen in toom te houden. Hij begreep evenwel goed dat alleen militair overwicht niet vol te houden zou zijn. Hij bood de West-Friezen daarom gunstige condities. Ze mochten hun oud-Friese privileges behouden en legde geen hoge belastingen op. Hij verbeterde veel aan de infrastructuur van West-Friesland, liet dijken en dammen aanleggen en zette een Hoogheemraadschap op. Ook bij de West-Friezen werd hij populair.

Internationale betrekkingen

Floris deed veel om de dynastieke positie van het grafelijke Hollandse huis in Europa te verbeteren. Daartoe had hij nauwe banden aangehaald met het Engelse koningshuis. Zijn dochter Margaretha was al uitgehuwelijkt aan de Engelse troonpretendent en toen deze vroegtijdig stierf werd zijn zoon Jan I van Holland uitgehuwelijkt aan de dochter van koning Edward I van Engeland. Jan werd zelfs naar het Engelse hof gestuurd voor een opvoeding. Engeland was een belangrijke bondgenoot. In die zin opereerde Floris V geheel in de lijn van feodale vorsten.
Toen Edward in 1294 een beroep deed op Floris om hem te helpen zijn continentale bezittingen te verdedigen tegen de Franse Koning Philips de Schone, beloofde hij gelijk een leger van duizend man te zenden. In ruil zou de lucratieve wolstapel van Vlaanderen (immers Frans gebied) naar Dordrecht verplaatst worden. De Engelse koning echter, speelde de graven en hertogen van de Lage Landen tegen elkaar uit. Toen de hertog van Brabant zich ook meldde als bondgenoot bij de Engelse koning, kreeg hij de eer en daarmee ook de wolstapel (Mechelen en later Antwerpen). Ondertussen had de koning in het diepste geheim een verdrag met de Vlaamse graaf gesloten, juist op het moment dat Floris met deze graaf in een hevige strijd verwikkeld was om de heerschappij van het deel van Zeeland ten westen van de Schelde.

Het complot

Floris voelde zich verraden. Toen hij niet lang daarna een aanbieding uit het Franse kamp kreeg, stemde hij toe. In ruil voor een fikse beloning zou hij de vijanden van Frankrijk als zijn vijanden beschouwen. Floris zou volgens het verdrag met de Franse koning afrekenen met de Hertog van Brabant. Edward die deze ommezwaai van Floris niet verwacht had verbood onmiddellijk alle export naar Holland. Hoogst waarschijnlijk is hij ook de man geweest die het plan bedacht van een staatsgreep in Holland; Floris zou ontvoerd moeten worden en vervangen door zijn zoon Jan I van Holland, die immers aan het Engelse hof opgroeide. De gezant van Brabant Jan van Cuyk werd met de uitvoering ervan belast. Hij toog met een zak Engels geld naar Holland om in het geheim ontevreden edelen te vinden en hen warm te maken voor de onderneming. Dat was niet moeilijk, de bovengenoemde Herman van Woerden en Gijsbrecht van Amstel waren gelijk van de partij. Ook andere edelen die zich door de machtige positie van Floris bedreigd voelden en liever zijn jonge onervaren zoon als graaf zagen, zodat hun positie weer sterker werd, sloten zich aan.
In Kamerijk gaven vertegenwoordigers van Engeland, Vlaanderen en Brabant hun fiat aan het plan.

De moord

De juiste gelegenheid voor de uitvoer van het plan deed zich voor in juni 1296. Floris had een bijeenkomst georganiseerd in Utrecht om te bemiddelen in de oude vete tussen Gijsbrecht van Amstel en Sweder van Zuylen. Het geschil wordt bijgelegd, waarna het gezelschap een uitgebreide maaltijd nuttigt. Na de maaltijd legt de graaf zich ten ruste. Hij wordt gewekt door Gijsbrecht van Amstel om hem te herinneren aan de geplande valkenjacht. Floris volgt Gijsbrecht naar een veld buiten de stad. Daar wordt hij opgewacht door een groep edelen die hem gevangen nemen en naar het Muiderslot vervoeren, waar hij geboeid wordt opgesloten.
Het nieuws van de ontvoering doet snel de ronde. Kennemers, West-Friezen en Waterlanders trekken woedend naar het slot om de inmiddels populaire graaf te ontzetten. Om aan de woedende menigte te ontkomen trekken de ontvoerders Floris een grauw kleed om hem zo onherkenbaar te maken. Zijn voeten worden onder de buik van een oud klein paard vastgebonden en er wordt een handschoen in zijn mond gepropt. Ze verlaten het slot maar stuiten al snel op een groep inwoners uit Naarden. Er ontstaat consternatie en in de hectiek probeert Graaf Floris te vluchten door zijn paard de sporen te geven. Het beest is echter oud en haalt de sprong over een sloot niet. De graaf ligt vastgebonden aan het rijdier hulpeloos in het water (net zoals zijn vader toentertijd in West-Friesland). De lage edelman Gerard van Velzen trekt zijn zwaard en hakt genadeloos op hem in tot de graaf dood is.

Na de moord ontlopen de edelen hun straf niet. Velen worden direct gedood; anderen, waaronder Gijsbrecht van Amstel en Herman van Woerden vluchten naar het buitenland. Zij verliezen hun bezittingen in Holland. Gerard van Velzen wordt in het openbaar geradbraakt.

Betekenis van Graaf Floris V

De manier waarop Floris de edelen in het Sticht en de West-Friezen had onderworpen is tekenend voor zijn karakter. Hij gaf er blijk van niet alleen over een behoorlijk dosis geduld te beschikken, maar ook scherp tactisch inzicht te hebben.
Hij gebruikte onconventionele en gedurfde aanvalstechnieken, maar was ook zo slim om het onderworpen volk niet de duimschroeven aan te draaien. Hij maakte behendig gebruik van de mogelijkheden die hij als graaf had om strategisch gelegen gebieden en burchten in bezit te nemen, maar vervolgens gaf hij die weer in leen tegen zijn voorwaarden.
Mede door die kwaliteiten bracht Floris rust en welvaart in het graafschap en wist hij de bevolking aan zich te binden. Lag eerst het economische en strategische zwaartepunt in Gelre, onder zijn leiding werd Holland het machtigste gewest. De economie groeide, en vooral Dordrecht ontwikkelde zich tot een belangrijk handelspunt.

De verschuiving van de macht van platteland naar de steden, die zich in de dertiende eeuw begint te manifesteren, maakte dat de positie van de adel steeds minder onaantastbaar werd. De verhoudingen beginnen te vervagen. Stedelingen waren in staat eisen op tafel te leggen en rijke boeren konden zelfs tot ridder geslagen worden. Vooral in Noordwest-Europa en Noord Italië zien we de hiërarchie van het feodalisme steeds meer afkalven en vrije (stads)staten ontstaan. Daarentegen is er tegelijkertijd sprake van een tegengestelde beweging; een toenemende macht van enkele koningshuizen, die de adel meer en meer aan zich bindt in een sterk gecentraliseerde staat. De adel verwordt tot een soort hofhouding van de koning en de inspraak van de steden verdwijnt. In de 16e en 17e eeuw zou dit tot het absolutisme leiden. De opvattingen over staatsinrichting, die uit deze tegengestelde stromingen voortvloeien; de gecentraliseerde bureaucratische staat tegenover de libertaire staat is diep verankerd en houdt Europa nog steeds in haar greep.
Nederland behoort van origine duidelijk tot de laatste groep. Het land is al een keer aan het despotisme van een absoluut vorst ontsnapt, nu is het te hopen dat die bevochten vrijheid niet voor niets is geweest. Als we ooit een feodale vorst gehad hebben dan benadert Graaf Floris V die misschien nog het meest. Hij was een kind van zijn tijd, maar de open houding en begrip voor alle lagen van de bevolking en zijn oog voor economische veranderingen doen hem voorkomen als een modern staatsman.

Gerelateerde artikelen