Onlangs had ik het genoegen schrijver en essayist Bas Heijne te mogen interviewen over zijn nieuwste boek ‘Leugen en Waarheid’. Ik ben al jaren een groot fan van hem omdat hij als geen ander in staat is tot datgene wat door de filosoof Hannah Arend denken wordt genoemd. Denken gaat voor haar hand in hand met kritiek. Het moet dus een kritisch denken zijn. Kritisch denken is volgens haar het niet zomaar afwijzen van iets.

Het is het stellen van wat-vragen: Wat is politiek? Wat is vrijheid? Wat is autoriteit?

Zijzelf stelt voortdurend deze vragen. Centraal staat voor haar wat volledig nieuw is zonder enig precedent. Alleen als je het nieuwe weet te traceren, kun je de betekenis van gebeurtenissen begrijpen.

Die wil tot traceren en begrijpen is voor Heijne de aanleiding geweest om in gesprek te gaan met grote denkers en wetenschappers over de grote kwesties van onze tijd om het verhaal achter het rumoer en de krantenkoppen te achterhalen. Wat de geïnterviewden met hem gemeen hebben is dat zij door hun engagement met de wereld om hen heen, ook zichzelf laten zien. Als rode draad door de interviews loopt de waarneming dat we in een tijd leven waarin we de dingen niet meer kunnen beheersen: ‘verlangen om onze greep op de wereld te behouden en tegelijk de angst om die greep te verliezen’. Heijne vraagt zich daarbij af hoe we voorbij het postmodernisme kunnen komen, welke nieuwe verhalen we kunnen vertellen over wie we zijn en waar we heen gaan. Hij beweert daarbij dat er in de wereld nog nooit iets veranderd, zonder dat er een bewustzijnsverandering aan vooraf is gegaan. Voordat je anders handelt, moet je anders leren kijken, anders denken.

Tijdens de voorbereiding van het interview kreeg ik het lichtelijk benauwd.

Anders dan Heijne bezit ik geen ‘Room of One’s Own’, waarin ik in alle rust kan reflecteren en studeren. Mijn eigen geest is bovendien een grote flipperkast en daarnaast eisen prozaïsche bezigheden een groot deel van mijn tijd op. Gelukkig gelooft Heijne in resonantie, in levendig contact staan met iets buiten jezelf. Resonantie staat haaks op beheersing en gaat over openstellen voor iets dat je niet kunt beheersen. Niet beheersen en afdwingen maar luisteren en reageren. Dat leek mijn een belangrijke en vooral geruststellende les.

De krappe tijd die ik had besloot ik niet te besteden aan het uit mijn hoofd leren van alle zeventien interviews maar om datgene wat me raakte en bijbleef te onthouden en als basis te gebruiken. Zo bleef ik hangen bij een interview dat Heijne had met de Amerikaanse godsdienstwetenschapper Elaine Pagels. Zij werd bekend door haar onderzoek naar de ‘ketterse’ gnostische evangeliën uit de beginperiode van het christendom die in een kruik in Egypte werden gevonden. Ze stelt dat religie, die zo onder druk staat in de moderniteit, nooit zal verdwijnen. Ze wijst erop dat we niet ‘louter empirisch leven. Onze ervaringen worden ook gevormd door onze verbeelding en fantasie, onze verlangens, dromen, angsten en alles wat daarbij komt.’ De neiging tot geloof is volgens haar zo diepgeworteld in de menselijke psyche dat het idee dat godsdienst ooit zal verdwijnen een illusie is.

Ik moest aan haar woorden denken, toen ik na jaren van openlijke minachting zat te genieten van de Passion, het lijdensverhaal van Jezus. Geen Bach maar populaire muziek zoals de tune van Friends vormen de basis van een eigentijds televisieformat waarin Jezus en zijn apostelen plots verschijnen in het lichaam van Danny de Munck of Frans Bauer.

Jaren heb ik gegruweld van dat witte verlichte kruis maar dit jaar was alles anders.

Was het de lockdown? Het Tweede Kamerdebat over de leugens van Rutte dat op witte donderdag plaatsvond? De woest aantrekkelijke Judas van dit jaar? Ik weet het niet. Het verhaal van Jezus resoneerde dit jaar, juist in deze profane setting. Dichtbij zijn, er voor de ander zijn, in deze tijd zijn dat geen lege woorden maar datgene waarzonder we geen toekomst hebben.

Hoe het interview ging? Helaas was ik die week begonnen met intermittent fasting en was tijdens het interview een appelflauwte nabij, maar dat weerhield Heijne er gelukkig niet van om zowel te oreren als te resoneren. In retrospectief vroeg ik me af of de titel van Heijne’s boek bewust een omkering is van de titel van een essay van de antichrist Friedrich Nietzsche dat Waarheid en Leugen getiteld is. Hij beweert daarin dat waarheden illusies zijn waarvan men is vergeten dat zij illusies zijn, metaforen die versleten zijn en letterlijk krachteloos zijn. Anders gezegd als we zeggen dat we de waarheid spreken dan liegen we eigenlijk.

Wat is waarheid? Wat is leugen? Ik kan deze vraag niet anders beantwoorden met deze prachtige uitspraak van de Hillel, de oudere:

Als ik er niet voor mijzelf ben, wie is voor mij?

En als ik er alleen voor mezelf ben, wat ben ik?

En als niet nu, wanneer dan?

Gerelateerde artikelen

• 

  Liesbeth – Zeventien

• 

  Liesbeth – Kunnen wij elkaar weer toekomst geven?

• 

  Liesbeth Levy – Waar ligt Jeruzalem?