In zijn boek: Het verhaal van een Duitser 1914-1933, beschrijft Sebastiaan Haffner hoe gebeurtenissen uit de geschiedenis een verschillende intensiteit hebben. Wat in de geschiedenisboeken vetgedrukt staat kan als gebeurtenis een marginale rol spelen in het leven van mensen.  Wie iets te weten wil komen over het verschil in intensiteit moet biografieën lezen, aldus Haffner.  Niet van staatslieden maar van onbekende burgers:

Daar zal hij zien de ene ‘historische gebeurtenis’ trekt over het persoonlijke-dat wil zeggen werkelijke- leven weg als een wolk over een meer; niets verroert zich, het enige is een kortstondige weerspiegeling. De andere ‘historische gebeurtenis’ zweept datzelfde water op, gelijk storm en onweer; je herkent het nauwelijks nog. Een derde legt alle meren bloot.

Deze uitspraak kan ik – na het in een keer uitkijken van de serie Het jaar van Fortuyn – beamen. Veel beter dan het theaterstuk Fortuyn, dat 18 maart jongstleden in première ging in het oude Luxor, toont de serie hoe 9/11 in Nederland zorgde voor een politieke aardverschuiving eindigend in de tragische moord op Fortuyn.

Twintig jaar na dato is dat nog steeds schokkend om te zien.

Maar de serie heeft ook oog voor Fortuyns tegenstrever Ad Melkert (briljant gespeeld door Ramsey Nasr voor wie ik een diepe buiging maak) die meent dat alleen de rede het land nog kan redden van Fortuyn terwijl diezelfde Fortuyn als een verlosser wordt gezien.

Het plot van de serie is onthullend en prikt door het frame volk versus elite heen zonder in de platitude te vervallen dat we allemaal een ‘dun velletje’ hebben. Geen spoilers, dus daar laat ik het bij.

De uitspraak van Fortuyn ‘mensen willen niet van het systeem af maar willen er een onderdeel van zijn’ is nog steeds een aansporing tot democratische vernieuwing, maar de leefbaar beweging heeft daar vooralsnog geen rol van betekenis in kunnen spelen.

Een verklaring hiervoor is mijns inziens te vinden in een analyse van de Nederlandse socioloog Paul Kuypers. Hij is van mening is dat de er in de Nederlandse kunst en cultuur heel weinig aandacht is voor het alledaagse. Creativiteit wordt gereserveerd voor de hogere uitingen van de beschaving. Nog schaarser, aldus Kuypers, is de belangstelling voor constellaties waarin het artistieke zich verbindt met de dagelijkse praktijken van wonen en leven, van werken en spelen, van bewegen en stil staan. Daardoor krijgt het denken over cultuur iets schraals en zelfs iets onwerkelijks. Het maakt de cultuur tot een domein waarin de directheid van de ervaring ontbreekt en waar geen plaats is voor wat de Franse socioloog Michel de Certaeu, ‘de inventiviteit van het alledaagse noemt’. Kuypers concludeert:

Die verschraling va de cultuur leidt niet alleen tot uitsluiting van minder geprivilegieerde groepen of tot marginalisering van uitingsvormen, die niet alleen tot de erkende cultuur behoren. Zwaarwegender is, dat zij geen oog heeft voor de overgang van de kleine naar de grote cultuur. Het begrijpen van de wereld wordt pas mogelijk als van meet af aan in staat zijn om te ontdekken wat de moeite waard is, om vanuit het kleine naar het grote toe te groeien en om de betekenissen, die zich in de aarzelingen van de eerste tijd van hun leven, openbaren tot de grondstof van hun bestaan maken. De zintuiglijkheid, die daarvoor mogelijk is wordt dagelijks op de proef gesteld, maar zij wordt verhevigd als zij onderbroken wordt in de ascese van het leven in de natuur en op het land.

De onderbreking waar Kuypers in zijn citaat naar verwijst wordt door de Certau gezien als een daad van verzet tegen de disciplinering van individuele mensen door abstracte systemen. Om te kunnen functioneren in een systeem moeten strategisch handelende. Door alledaagse praktijken die geen systeem kennen maar waarin mensen zich de ruimte als het ware toe-eigenen, herwinnen mensen hun autonomie. De Certau noemt dat tactiek. Dat is een strikt individuele zaak maar als een groep mensen kortstondig in staat is om een tactische bewegingen te bundelen kunnen zij de dwingende tijd en ruimtelijkheid van het systeem opheffen en de disciplinering omzeilen. Het gaat hier niet zozeer om een collectief maar om een netwerk van individuen. Dit alles klinkt misschien heel abstract maar het laat wel  de tragiek van Fortuyn zien. Hij was immers zelf iemand die was uitgekotst door het systeem maar daar tegelijkertijd zelf onderdeel van wilde zijn en dat projecteerde op zijn aanhang.

Als het gaat om democratische vernieuwing in Rotterdam is juist het vermogen om een tegenbeweging te vormen die zich niet in het systeem laat inkapselen en bestaat uit individuen in plaats van volgelingen van belang. Dit werd me te meer duidelijk in een gesprek met netwerkregisseur van huize Middelland Philip Kuypers. Toen ik hem aan iemand introduceerde als het brein achter de spoortuin corrigeerde hij mij. Nee hij was niet het brein maar onderdeel van een serie samenwerkende netwerken in Middelland.  

Is dat een elitaire opvatting? Niet als we de opvatting serieus nemen dat de verschraling van onze cultuur niet het resultaat is van de komst van mensen met andere culturele opvattingen maar het resultaat is van gebrek aan politieke belangstelling voor constellaties, waarin het artistieke zich verbindt met de dagelijkse praktijken van wonen en leven, van werken en spelen, van bewegen en stil staan. Mooi om te zien dat precies hier zo hard aan gewerkt wordt in Middelland!

Inmiddels walst de geschiedenis door, ik houd mijn hart vast en mijn adem in en hoop dat het meer zich niet verroert.

De roman Buddenbrooks, die verscheen in 1901, was het debuut van een van de grootste Duitse schrijvers van de 20e eeuw, Paul Thomas Mann (1875-1955). Het is een sleutelroman over zijn eigen familie en zijn geboortestad Lübeck. In deze roman wordt de bloei en neergang van een koopmansgeslacht over meerdere generaties in de 19e eeuw beschreven.

De oprichter van de firma is de patriarch Johan Buddenbrook senior. Samen met zijn ijverige zoon Johan junior heeft hij de grondslag gelegd voor een solide en machtige familieonderneming. Met Johans junior’s zoon Thomas, een bohemien die veel te kunstzinnig is voor de handelspraktijk, begint de neergang van het bedrijf. In Thomas’ zoon Hanno bereikt de tegenstelling tussen burger en kunstenaar – een terugkerend thema in Mann’s oeuvre – een symbolisch hoogtepunt in de persoon van deze sensitieve nazaat. Terwijl hij zwelgt in de muziek achter de piano gaat de grote familietraditie ten onder.

Met deze roman verbeeldt en documenteert Mann de opkomst en decadentie van de negentiende-eeuwse Duitse en Europese burgerlijke cultuur.

Had Thomas Mann het eeuwige leven gehad, dan had hij ook in de 21^e eeuw zo’n sleutelroman kunnen schrijven maar dan over de familie Buddenbruck. Voor wie deze familie nog niet kent, sinds een jaar of vier is op de publieke omroep het programma Een huis vol te zien. In dit programma kunnen we het wel en wee volgen van grote gezinnen.

Onbetwiste ster van de serie is de familie Buddenbruck. Bij aanvang van de serie woonden zij in Heerlen met maar liefst tien kinderen. Inmiddels wonen ze in het Duitse Hückelhoven en telt het gezin maar liefst elf kinderen en een kleinkind.

Moeder Thaila is elk jaar zwanger en probeert, voor dat zover mogelijk is, de kinderen enigszins in het gareel te houden. Opmerkelijk zijn de namen die de kinderen hebben, een greep: Chariënne, Shaëlle, Jenaux, Shevaign, Gidiën, Dareau, Shevaign, Dévaugn. Als reden voor deze keus wordt de voorliefde van de ouders voor Franse namen genoemd. De Franse spellingscontrole herkent deze namen overigens niet maar misschien is er een Limburgse twist aan gegeven. Wie het weet mag het zeggen.

Alhoewel het aan gulle ouderlijke liefde niet ontbreekt, is het voor de kleine Buddenbruckjes vechten om aandacht. Mijn hart draait zich om als ik zie hoe de kleintjes steeds worden weggeduwd door de groten, als ze in de weg lopen bijvoorbeeld.

Vooral de jongste van het stel, de eenjarige Dévaugn, krijgt vaak een duw als hij aan komt dreutelen, en wordt nu al voorbijgestreefd door zijn bijna even oude en nu al beeldschone nichtje Devaigna, de dochter van oudste broer Miquel. Gidiën van 6 wordt dagelijks op zijn kop gezeten door zijn twee jaar jongere zusje Shaëlle, ook wel Toetie genoemd.

Een schattige guit die slim uit haar oogjes kijkt in tegenstelling tot haar zwakbegaafde achttienjarige zus Chariënne. Dan is er nog de lieve Xavier van zestien die zowel moeder als vader tot steun is en door te sporten en door te lijnen zijn overtollige kilo’s is kwijtgeraakt. Tenslotte is er nog een kluwen van vier onrustige jongens die moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. Moeder Thaila heeft er desondanks de wind onder en haar volgetatoeëerde moeder is daarnaast even liefdevol en bovendien een baken van rust voor al haar kleinkinderen.  

En dan is er nog vader Rob. Een goedmoedige kaalkop met een lui oog. Hij staat wat op afstand van de dagelijkse drukte vanwege zijn werk. Hij zit, naar eigen zeggen, in de glasvezeltechniek. Rob heeft het vermogen om – zelfs als de kinderen elkaars hersens inslaan – het tafereel met genoegen gade te slaan en er zijn geheel eigen optimistische en positieve draai aan te geven.

Ook de familie Buddenbruck heeft zijn eigen Hanno, in de persoon van Yoriën. Yoriën is twintig en woont nog thuis. Als hij in beeld komt kijkt hij droefgeestig voor zich uit. In tegenstelling tot zijn luidruchtige broertjes en zusjes spreekt hij bijna geen woord. Uitgerekend hij blijkt een Limburgs lokaal raptalent. In een van de meest recente afleveringen verrast vader Rob Yoriën met een bezoek aan zijn favoriete Limburgse rapper, een plaatselijke beroemdheid. Apestoned bezoekt Yoriën zijn studio, samen met trotse vader Rob.  De zwart bebaarde rapper geeft hem een wijze levensles, te weten dat het in het leven niet om geld maar om familie draait. Vervolgens mag Yoriën een recente zelf geschreven raptekst laten horen. Yoriën pakt zijn telefoon en wij horen wat onverstaanbaar gereutel. Vader Rob hoort het glimmend van trots aan en pinkt een traantje weg. De rapper prijst Yoriën om zijn doorleefde tekst die volgens hem duidelijk illustreert dat hij de wereld echt iets te vertellen heeft. Zijn tip aan hem is: als je aan niemand laat horen waar je mee bezig bent doe je het eigenlijk voor niets. Daarna mogen de heren nog een ritje maken in de chique bolide van de rapper want geld maakt natuurlijk niet gelukkig maar het maakt het leven toch wel een stukje mooier.

De docusoap is als genre te vergelijken de roman van 20^e eeuw in die zin dat beiden een venster op de wereld bieden. Zowel in de roman van Thomas Mann als Een Huis Vol zijn we getuige van de onmacht van de vader om de zoon te verstaan en te begrijpen. In de roman van Thomas Mann is daarbij nog sprake van een tegenstelling tussen burger en kunstenaar, dat is in het geval van Vader Rob en zoon Yoriën afwezig. Vader Rob mist juist het vermogen om zijn zoon kritisch te beschouwen. En juist door dat laatste staat hun relatie symbool voor decadentie en verval in onze huidige tijd. Zoals Buddenbrooks symbool stond voor de overgang van naturalisme naar symbolisme staan de Buddenbruckjes symbool voor de overgang van postmodernisme naar populisme, voor het totale gebrek aan reflexief onderscheidingsvermogen en historisch besef dat onze huidige samenleving kenmerkt.

Cultuurpessimist Schopenhauer merkte al op dat wij niet door onze rede maar door ons verlangen worden gedreven. Hij ziet maar een uitweg uit dit determinisme, en dat is tegen de wil in gaan, wat mogelijk is door grenzeloos onzelfzuchtig te zijn of door het willoos schouwen van kunst. Het zijn nog steeds ware woorden en zo van toepassing tijdens deze akelige Covid pandemie.

Toch pas ik ervoor een cultuurpessimist te worden. Wat er nodig is om het huidige nihilisme tegen te gaan blijft daarom voor mij vooralsnog een vraagstuk waarop ik het antwoord niet heb gevonden. Ook het optimisme is immer gemakzuchtig, zo kunnen we leren we van de Buddenbruckjes. De huidige wereld is door en door ambivalent. Ik herken bovendien maar al te goed ook mijn eigen onderbuikgevoelens en dat vraagt veel van mijn (zelf)kritisch vermogen.

Gelukkig breng ik deze kerstdagen door op een heuse Toverberg in Italië, en laaf me daar aan de woorden die gesproken worden in de gelijknamige roman van Thomas Man:

‘De mens mag omwille van goedheid en liefde de dood geen heerschappij toestaan over zijn gedachten.‘